Hicrî 150/Miladî 767 yılında Filistinin Gazze şehrinde doğdu. Babası İdris bir iş için Gazzeye gitmiş orada iken vefat etmişti. Dedelerinden biri olan Şafiî İbn es-Sâibe nisbeten Şafiî olarak bilinir. Soyu Kureyş kabilesinden Abd-i Menâfta Hz. Peygamberin soyuyla birleşir.

Henüz küçük yaşta iken babasını kaybeder. Fakir bir şekilde yaşayan annesi oğlunu alıp Mekkeye gitmeğe karar verir. Mekkede daha küçük yaşta kendisini ilme veren İmam Şafiî yedi yaşında Kurân-ı Kerimi; on yaşında da İmam Mâlikin el-Muvatta adlı hadis kitabını ezberlemiş ve on beş yaşına geldiğinde fetva verebilecek bir seviyeye ulaşmıştı.

Bundan sonra yirmi yıla yakın bir süre çölde Huzeyl kabilesi içinde yaşayarak fasih Arapçayı ve câhiliye şiirlerini öğrendi. Hatta Asmaî onun hakkında; "Huzaylin şiirlerini Kureyşten Muhammed b. İdris denen bir genç ile düzelttim" demiştir. Böylece edip ve Arapçada söz sahibi olmuştur.

Akabinde birçok alimden hadis okudu. Mekke valisinin bir tavsiye mektubu ile Medineye gitti. Burada İmam Mâlike el-Muvatta adlı eserinin tamamını arzetti. Daha sonra tamamen fıkha yönelerek İmam Mâlikten Hicaz fıkhını öğrendi. Şafiînin eşsiz kavrayış ve üstün zekâsını müşahede eden İmam Mâlik ona şu anlamlı tavsiyede bulundu: "Muhammed! Allahtan kork günahtan sakın; çünkü ben senin büyük bir şahsiyet olacağını ümid ediyorum. Gönlüne Allahın koymuş olduğu bu nuru günahla söndürme."

Medinede İmam Mâlikten fıkıh ve hadis ilmi aldı. Süfyan b. Uyeyneden Fudayl b. İyâz ve amcası Muhammed b. Şâfi ve diğerlerinden hadis rivayet etti.

İmam Şâfiî bu arada çalışmak zorunda olduğu için bir süre Yemene gitti. Yemen kâdısı Musab b. Abdillah el-Kureşî orada kendisine resmî bir iş bulmuştu. Bu arada Halîfe Hârun er-Raşîd Hz. Ali taraftarlarının bir harekâtından korkuyordu. Yemen tarafından yakalanıp getirilen Şiîler arasında -Şiî olmadığı halde- Şâfiî de Medînede Halîfenin huzuruna çıkarıldı. Suçsuzluğu anlaşılınca Halife onu serbest bıraktırdı ve maddî yardımda bulundu. Sonra H.183 ve 195te Bağdata gitti. Orada Muhammed b. Hasan eş-Şeybânîden Irak fakihlerinin kitaplarını okudu. Onunla fikir alış verişinde bulundu.

İmam Şâfiî bundan sonra H. 187de Mekkede ve 195te Bağdatta İmam Ahmed b. Hanbel (Ö. 241/855) ile buluştu. Ondan Hanbelî fıkhını ve usulünü Kuranın nâsih ve mensuhunu öğrendi. Bağdadta onun eski mezhebinin esaslarını ihtiva eden "el-Hucce" adlı eserini yazdı. Sonra H. 200de görüşlerinin en çok yaygınlaşacağı Mısıra gitti. 204/819da Recebin son cuma günü Mısırda vefat etti ve orada defnedildi (el-Hudarî Tarihut-Teşrîil-İslâmî Kahire 1358/1939 s. 254 vd.; Muhammed Ebû Zehra Usulül-Fıkh Kahire t.y. s.12 vd.; ez-Zühaylî el-Fıkhul İslâmî ve Edilletüh Dimaşk 1405/1985 I 35 36; Hamdi Döndüren Delilleriyle İslâm Hukuku İstanbul 1983 9 78 vd).

İmam Şâfiînin "er-Risâle" adlı eseri fıkıh usulünde ilk kaleme alınan usul kitabıdır. Hanefilerde usul müctehid imamlar devrinde yazılı bir eser haline getirilmemiş daha sonra fürûdan hareket edilerek usûl kaideleri belirlenmiştir. İmam Şâfî işin başında er-Risâleyi yazarak sonraki Şâfiî bilginlerini bu külfetten kurtarmıştır. İmam Şâfiinin "el-Ümm" adlı eseri ise Mısırda mezhep görüşlerini kapsayan bir fıkıh eseridir.
Onun ilmî ve edebî şahsiyeti yanında takvâsı olgun karakteri ve güzel ahlâkı da zikredilmesi gereken hususlardandır. Kendisine Sıffın meselesi sorulunca şu anlamlı cevabı vermişti: "Ömer b. Abdülazîze Sıffînda ölenler sorulunca o; "Allahın elimi bulaşmaktan koruduğu kanlardır" demişti. Şimdi ben de dilimi bu kana bulaştırmak istemiyorum."

Öğrencileri onun hakkında "Şafiî Hzleri bir âyeti tefsir etmeye başlayınca sanki o âyetin indirilişini görmüş gibi büyük bir vukufla konuşurdu" derler.