Steven Nadler'in biyografik çalışması sadece Spinoza'yı anlatmıyor; Hollanda tarihini Yahudileri ilgi ve heyecanla birbirlerini tanımak isteyen Avrupalı bilim adamlarını din ve mezhep kavgalarını şiddeti ve türlü hoşgörüsüzlükleri resmediyor.Spinoza çağdaş yorumcularından Antonio Negri'nin yazdığı gibi çağının bir "anomali"sidir. Üstelik 17. yüzyıl Hollandası gibi bir başka anomalinin içinde yaşamaktadır: Din savaşlarıyla ve despotik-merkantilist rejimlerin iktidarları altında sarsılan Avrupa'nın "en özgür" dolayısıyla en hoşgörülü diyarı... Spinoza üçüncü kez de anomalidir: Çok değil 23 yaşında dinsel ve ticari eğitim aldığı sinagog mektebinden dahası cemaatten ve hayattan ihraç edilir. Başından geçen bir aforozdur ve korkunçtur çünkü hiçbir Yahudi onunla herhangi bir ilişkiye giremeyecek sokakta ona dört metreden fazla yaklaşmayacak yazdığı hiçbir şeyi okumaya kalkışmayacaktır. Artık yalnızdır Hollanda'nın sunduğu burjuva şanslarını tadabilen gruplara yaklaşır önce; ardından da Descartes felsefesinden etkilenen bazı entelektüel çevrelere... Amsterdam'ı özellikle bir Yahudi fanatik tarafından uğradığı hançerli saldırının ardından terk etmiştir. Söylendiği kadarıyla "hoşgörüsüzlüğün ne mene bir şey olduğunu" hep hatırda tutabilmek için hançerle yırtılmış mantosunu da yanında taşıyarak.ULUS BAKER