Ziya Gökalp'in milliyetçilik düşüncesinin oluşmasında Osmanlı Devleti'nin Trablusgarp Balkan ve I. Dünya savaşlarında aldığı ağır yenilgiler neticesinde siyasi askeri dini ve ekonomik sorunların ortaya çıkardığı çöküş süreci yer almıştır. Bu süreç Ziya Gökalp'in düşünce yapısında ve milliyetçilik anlayışında önemli bir yere sahip olmuştur.

Ziya Gökalp "Millet nedir?" sorusuna cevap verirken bu kelimenin önce ne olmadığını ifade etmiş "ırki kavim ümmet halk devlet" gibi kavramları tahlil ederek milletin ırki bir birlik olmadığını kültürel birliğe dayanan bir kavram olduğunu açıklamıştır Millet ırk ve kavim birliği değildir. Millet bir imparatorluk içindeki siyasi birlik değildir. Millet bir coğrafya birliği değildir. Millet ferdin seçimiyle kazanılan bir kimlik değildir.

Millet toplum hayatının ulaştığı son tarihi aşamadır. Yani millet ne coğrafi ne ırki ne siyasi ne de iradeye bağlı bir zümre değildir. Millet lisanca dince ahlakça ve güzel sanatlarca müşterek olan yani ayni terbiyeyi almış fertlerden oluşan bir zümredir. Ziya Gökalp ilk yazılarında millet için şu tarifi yapmıştır: "Millet yüzyıllarca beraber yaşayan zülüm ve felaketlere karşı beraber göğüs geren beraber ağlayıp beraber sevinen gelecekte de ortak hedeflere ulaşmak için çaba gösteren dayanışma halindeki bireyler topluluğudur."
Ziya Gökalp millet olma bilincini çok açık bir şekilde coğrafyaya değil kültürel bağlılıklara dayandırmıştır.

Ziya Gökalp Türklük için "ırk" birliğine lüzum görülmediğini ve milleti meydana getirmek için "aynı ırktan" şartını aramadığı belirtmiştir. Ayrıca "Türküm" diyen herkesin Türk olarak tanınacağını ancak Türklüğe ihanette bulunursa cezasının kaçınılmaz olduğu ifade etmiştir. Ziya Gökalp'in milliyetçilik anlayışı yanlış anlaşılmıştır onun milliyetçilik anlayışı etnik temelli milliyetçilik değildir; kültürel temelli bir milliyetçiliktir. Türkçülüğün Esasları Ziya Gökalp'in düşüncelerini anlamak için kılavuz mahiyette bir eserdir.